Θα σας πω λίγα λόγια για το δίπολο μητέρα-γυναίκα. Πρόκειται για μια πτυχή της γυναικείας προβληματικής η οποία επανέρχεται σε διάφορα άρθρα του τεύχους που παρουσιάζουμε. Καταρχάς, αυτόν τον τίτλο φέρει το ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο του Ζακ-Αλέν Μιλέρ. Ο Μιλέρ διερωτάται αν η μητρότητα αποτελεί λύση της θηλυκότητας. Είναι η μητρότητα μια αυθεντική λύση από ψυχαναλυτική άποψη; Ο Μιλέρ επερωτά ουσιαστικά μια θέση του Φρόιντ, ο οποίος αναδεικνύει τη μητρότητα ως λύση για μια γυναίκα του ζητήματος του ευνουχισμού.
Ο Μιλέρ ωστόσο θεωρεί σκόπιμο να διαχωρίσει τη μητέρα από τη γυναίκα. Η μητέρα είναι ο Άλλος του αιτήματος, ο Άλλος στον οποίο απευθύνεται το παιδί για να λάβει μια απάντηση. Η μητέρα είναι ο Άλλος που έχει. Αντίθετα η γυναίκα στο ασυνείδητο είναι ο Άλλος που δεν έχει, είναι ο Άλλος που ενσαρκώνει την πληγή του ευνουχισμού. Η γυναίκα συνιστά έναν αποδυναμωμένο Άλλο που παραπονιέται, που διεκδικεί, που υπομένει και δεν έχει να δώσει τίποτε άλλο παρά μόνο την έλλειψη της. Από τη μια λοιπόν το έχειν, από την άλλη η έλλειψη. Η μητέρα είναι ο Άλλος του αιτήματος, η γυναίκα είναι ο Άλλος της επιθυμίας. Η γυναίκα γίνεται ποθητή ακριβώς στο όνομα όλων όσων υπομένει και υποφέρει.
Με άλλα λόγια, η ψυχαναλυτική εμπειρία έρχεται να διαψεύσει ότι υπάρχει μια αδιάρρηκτη συνέχεια μεταξύ γυναίκας και μητέρας. Γυναίκα και μητέρα δεν ταυτίζονται. Μάλιστα, είναι γεγονός ότι στις δυτικές κοινωνίες, οι γυναίκες εύκολα εναντιώνονται στη μητρότητα, κάτι που θέτει υπό αμφισβήτηση την φροϋδική ισοδυναμία παιδί = φαλλός. Το ερώτημα που θέτει ο Μιλέρ είναι το εξής: Για να είναι κάποια γυναίκα πρέπει να αρνηθεί να είναι μητέρα; Υπάρχουν πράγματι περιπτώσεις όπου η σκιά της μητέρας μπορεί να πέσει πάνω στη γυναίκα. Συμβαίνει κάποιες φορές η μητρότητα να σβήνει τη θηλυκότητα. Το βλέπουμε στην πρακτική μας.
Η ψυχαναλυτική εμπειρία μας προτείνει και περιπτώσεις όπου η άρνηση της μητρότητας είναι ασυνείδητη, γυναίκες δηλαδή που λένε ότι θέλουν να γίνουν μητέρες, εντούτοις αυτό καθίσταται αδύνατο και μάλιστα για λόγους που δεν αφορούν τη φυσιολογία. Τυχαίνει μια γυναίκα να αρνείται να γίνει ο Άλλος του αιτήματος, δηλαδή μητέρα, ακριβώς για να παραμείνει ο Άλλος της επιθυμίας, δηλαδή γυναίκα. Συχνά το ασυνείδητο εμπόδιο να γίνει μια γυναίκα μητέρα, είναι φαντασιακής φύσης, αφορά το πλήγμα που δέχεται με την εγκυμοσύνη η εικόνα του σώματος. Αυτό το στοιχείο το συναντούμε συχνά μαζί με μια εχθρότητα προς τη μητέρα. Το υποκείμενο αρνείται να γίνει μητέρα ακριβώς για να μην γίνει παρόμοια με τη μητέρα της. Αυτού του τύπου η άρνηση εμπίπτει στο επίπεδο της ολέθριας σχέσης μητέρας-κόρης. Πρόκειται αυτή τη φορά για το θέμα με το οποίο καταπιάνεται το εξαιρετικό άρθρο της Μαρίνας Φραγκιαδάκη με τίτλο: «Μητέρα και κόρη: Ολέθρια σχέση ή παρεξήγηση;». Είναι ένα κείμενο διαφωτιστικότατο ως προς αυτή τη σχέση.
Όμως, μήπως αυτή η επιθυμία να είναι μια γυναίκα μητέρα συνιστά παραπλάνηση της γυναικείας θέσης; - αναρωτιέται ο Μιλέρ. Μια γυναίκα μπορεί κάλλιστα να πραγματώσει την αναδοχή του ευνουχισμού της μέσω της μητρότητας. Και μπορεί ακριβώς επειδή υπάρχει η αγάπη. Δηλαδή μια μητέρα οφείλει να είναι, πέρα από εκείνη που έχει, και αυτή που δεν έχει. Οφείλει να δίνει αυτό που δεν έχει, δηλαδή την αγάπη της. Σας θυμίζω τον φαινομενικά παράδοξο ορισμό του Λακάν για την αγάπη: Αγάπη είναι να δίνεις αυτό που δεν έχεις, να δίνεις δηλαδή αυτό που σου λείπει. Για να μπορέσει μια μητέρα να είναι «επαρκώς καλή» (σύμφωνα με μία έκφραση του Γουίνικοτ), οφείλει να είναι μη όλη, δηλαδή να παραμείνει ελλειμματική, να παραμείνει γυναίκα. Αυτό σημαίνει ότι θα επιθυμεί και αλλού και δεν θα δίνεται ολοκληρωτικά στο παιδί της. Χρειάζεται να διατηρηθεί η θέση της επιθυμίας και αυτή η θέση να εξακολουθεί να υπάρχει πέρα από τη σχέση με το παιδί. Εν ολίγοις, μια
μητέρα οφείλει να παραμείνει γυναίκα. Ο Μιλέρ υποστηρίζει ότι αυτή είναι η ορθή μητρική θέση. Μια μητέρα οφείλει να μην δίνεται ολοκληρωτικά στο παιδί της.
Πώς όμως παραμένει κανείς γυναίκα; Όπως σημειώνει η Μαρίνα Φραγκιαδάκη: «Ο ευνουχισμός είναι ο τρόπος να επανεισαχθεί η γυναικεία διάσταση […] πίσω από τη μητρική φιγούρα». Ο ευνουχισμός αναδεικνύει πέραν της μητέρας τη διάσταση της γυναίκας. «Όταν η μητέρα διχάζεται, αγχώνεται, είναι ανικανοποίητη από το παιδί της, το αγαπά, το λατρεύει, αλλά και δεν το αντέχει, της γίνεται κάποιες φορές ανυπόφορο,[….], εκφράζει έτσι τη διάστασή της ως διχασμένου υποκειμένου, ως ελλιπούς υποκειμένου». Για να μην είναι λοιπόν η μητέρα ένας κροκόδειλος με το στόμα ανοικτό, που ανά πάσα στιγμή μπορεί να το κλείσει, χρειάζεται ένα εμπόδιο. Αυτό που εμποδίζει το στόμα του κροκοδείλου να κλείσει, αυτό που εμποδίζει τη μητέρα να γίνει καταβροχθιστική και τρομακτική, είναι ο φαλλός ως σημαίνον της επιθυμίας, δηλαδή το σημαίνον που θα νοηματοδοτήσει την επιθυμία της μητέρας, καθιστώντας την διχασμένο υποκείμενο και επιθυμούν ον.
Και κλείνοντας να πω ότι ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να διαβάσει στο άρθρο της Μαρίνας Φραγκιαδάκη και για μια άλλη διάσταση της θηλυκότητας σε σχέση με τη γυναίκα. Πρόκειται γι’ αυτό που ο Μιλέρ ονομάζει «αληθινή γυναίκα», για τη διάσταση της γυναίκας πέραν του φαλλού. Κατεξοχήν παράδειγμα αυτής της γυναικείας φιγούρας είναι η Μήδεια, «η οποία φτάνει στο σημείο να θυσιάσει ότι πιο πολύτιμο έχει και η ίδια, τα παιδία της, ακυρώνοντας με απόλυτο τρόπο τη διάσταση της μητέρας και αναδεικνύοντας τη διάσταση της γυναίκας, στην απόλυτη και απάνθρωπη ελευθερία της». Από το να είναι αποκλειστικά μητέρα, επιλέγει να γίνει αποκλειστικά και απόλυτα γυναίκα. Και καταλήγει σε μια απόλυτη ελευθερία να τα χάσει όλα.
